آیا فعالیت کودکان کار قانونی است؟

اسلام نگاه ویژه‌­ای به حقوق افراد دارد. همچنین توجه به خصوصی به حفظ کرامت افراد به ویژه کودکان دارد. در حمایت از کودکانی که در سنین نامتعارف به هر دلیلی مجبور به کار کردن می­‌باشند، گفته شده نباید کار سختی به آن­‌ها واگذار شود.

با این حال، کار بسیاری از کودکان به بهانه های مختلف، برخلاف قوانین کشور و هم چنین جهان محسوب می شود. چرا که کودکان هم از لحاظ جسمی و هم از لحاظ روحی آسیب­‌پذیرتر و شکننده‌­تر می‌­باشند. همچنین در طول تاریخ مورد سوءاستفاده­ افراد حتی خانواده­‌هایشان قرار گرفته‌­ا‌ند.

مطابق قوانین ایران، چه کسی کودک محسوب می­‌شود؟

کودکان از آسیب‌­­پذیرترین گروه‌­های اجتماعی محسوب می­‌شوند و به عنوان یکی از مبانی حقوق بشر بسیار دارای اهمیت می‌­باشند. مطابق با قوانین جمهوری اسلامی ایران، به فردی کودک گفته می­‌شود که به سن بلوغ نرسیده باشد.

با توجه به قانون مدنی و ماده­ 1201 و تبصره یک، سن بلوغ برای پسران 15 سال تمام قمری عنوان شده است. برای دختران نیز سن بلوغ، 9 سال تمام قمری بیان نموده­‌اند.

با توجه به این قانون و تبصره، پسر با 15 سال تمام قمری و دختر نیز با 9 سال تمام قمری، فردی بالغ به حساب آمده و دیگر کودک محسوب نمی‌­شود.

باید بیان کرد که مبحث پنجم از فصل سوم مربوط به قانون کار جمهوری اسلامی، مرتبط با کار کودکان است. ماده­ 79 این قانون بیان می‌­کند که به کار گرفتن افراد کمتر از 15 سال تمام و همچنین به کار گماشتن نوجوانان که سن 15 تا 18 سال دارند، در شغل‌­های سخت و شغل‌­هایی که زیان­‌آور است، ممنوع می­‌باشد.

مطابق با این قانون، اگر کارفرمایی، کودکی که کمتر از 15 سال را دارد به کار بگیرد، متخلف شناخته می‌­شود. چرا که مطابق با این قانون، هر دختر و یا پسر زیر 15 سال کودک به حساب می‌­آید.

مجازات وی نیز برای بار اول چنین تخلفی، محکوم به مجازات نقدی بوده و برای بار دوم علاوه بر مجازات نقدی، محکوم به حبس نیز خواهد شد. برای بار سوم، علاوه بر مجازات نقدی و حبس، پروانه­ کار شخص متخلف باطل می­‌شود. همچنین کارخانه و یا کارگاه وی نیز پلمپ می‌­گردد.

در ماده­ 84 قانون کار نیز بیان شده است که در مشاغل و کارهایی که برای سلامتی و یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان خطرناک می­‌باشد، حداقل سن کار 18 سال تمام قمری پیش‌­بینی کرده­‌اند. البته باید ذکر کرد تشخیص موارد ذکر شده بر عهده­ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی خواهد بود.

لازم به ذکر است سازمان بین­‌المللی کار تا کنون مصوبات زیادی در این زمینه داشته است اما به طور کلی معیار اصلی وی برای تشخیص کودک از نوجوان و بزرگ سال را حداقل سن اعلام نموده است. طبق آخرین مصوبات نیز، اشخاص زیر 18 سال کودک محسوب می­‌شوند.

کار کودک چیست؟

هر نوع فعالیتی که موجب آسیب و زیان رسیدن به جسم، روح و شخصیت اجتماعی کودک شود، کار کودک می‌­گویند. همچنین این نوع کار، موجب بازداشتن کودک از تحصیل شده و یا به هر طریقی نیز موجب مزاحمت در تحصیل و درس خواندن وی خواهد شد.

صحبت با کودکان کار و جویا شدن از علت کار کردن آن­‌ها، می‌­توان به موارد زیر اشاره کرد که موجب قرار گرفتن کودکان در این مسیر سخت شده است؛

• فقر
• اعتیاد
• طلاق
• تک والد بودن
• بیکار بودن پدر
• سطح فرهنگ پایین
• آگاهی کم خانواده‌­ها

از سرمایه­‌های انسانی کشور، کودکان می‌­باشند. توجه به رشد و شکوفا شدن آن‌­ها می­تواند موجب پیشرفت کشور گردد. به همین منظور وادار کردن کودکان به انجام کارهای سخت که در توان آن­‌ها نمی­‌باشد، علاوه بر آسیب جسمی و روحی موجب تخریب شخصیت اجتماعی آن­‌ها نیز می‌­شود.

مهم­‌ترین تخریب آن نیز موجب بازداشتن کودکان از تحصیل و یادگیری مهارت و همچنین موجب جلوگیری از افزایش آگاهی آن‌ها می­‌شود. تمامی این موارد نیز خود آسیب‌­های اجتماعی و اقتصادی برای جامعه و کشور به دنبال خواهد داشت.

چرا که در جامعه‌­هایی که تعداد بالایی کودک کار دارند، باعث شده بسیاری از این کودکان از سنین پایین به دنبال بزهکاری رفته، در نتیجه تشکیل باندهای بزهکاری در جامعه افزایش می­‌یابد.

در مقابل نیز در میان این کودکان بزه‌­دیدگانی دیده می­‌شود که دچار اعتیاد، فروش به کشورهای خارجی و حتی سواستفاده­‌های جنسی و غیره شده­‌اند.

شرایط زندگی کودکان کار

برای درک بهتر آسیب‌­ها و زیان­‌هایی که به کودکان کار چه از لحاظ جسمی و چه از لحاظ روحی وارد می­‌شود، نیاز است به شرایط زندگی آن­‌ها نگاهی انداخت.

در ذیل به بررسی برخی از این شرایط خواهیم پرداخت:

حقوق بسیار کم و برخلاف انصاف

بارزترین ویژگی و شرایط مربوط به زندگی کودکان، حقوق بسیار کمی است که غیرمنصافه به آن­‌ها پرداخت می­‌شود. در واقع میزان این حقوق آن­قدر کم می­‌باشد که کفاف زندگی آن­‌ها را نمی‌­دهد.

این خود باعث می‌­شود که آن کودک سرخورده شده و انگیزه خود را برای آینده از دست بدهد. از دست دادن امید برای زندگی، باعث می‌­شود آن کودک به سمت کارهایی غیرقانونی مانند مشارکت در جرائم مختلف، دزدی و غیره برود.

واریز شدن حقوق کودکان به والدین

حقوق کودکان کار، به طور مستقیم به خود کودک پرداخته نشده و به والدین آن­‌ها داده می­‌شود. چرا که اکثر کودکان کار حساب بانکی جدا نداشته و همین موضوع سبب سوءاستفاده­ والدین آن­‌ها از حقوق فرزند خود می­‌شود.

عدم بیمه و شرایط سنگین کار

اکثر کودکان کاری که در اماکن مختلف مانند کارگاه مشغول به کار می­‌باشند، هنوز آن مکان­‌ها به صورت قانونی به ثبت نرسیده­‌اند.

در اکثر این مکان­‌ها نیز امکانات و شرایط کار، برخلاف قانون و غیر بهداشتی می‌­باشد. همین دلایل باعث شده که کافرمایان، کودکان را بیمه نکرده و شرایط سختی را به آن­‌ها تحمیل نمایند.

کودکان کار از دید قانون

با توجه به گزارش­‌هایی انجام شده و خبری، بیشتر کودکان کار در کشورمان، تابعیت ایرانی نداشته و اکثر آن­‌ها تابعیت کشور دیگر دارند. در واقع علل مختلفی مانند جنگ، وضعیت بد اقتصادی و غیره باعث شده تا از کشور خود خارج شده و به کشورهای دیگر از جمله ایران بیایند.

دیگر کودکان کاری که تابعیت ایرانی داشته، به دلایل مختلف مانند مشکلات خانوادگی، وضعیت اقتصادی، مشکلات جامعه و غیره باعث شده است در خیابان­‌ها و یا اماکن دیگر مانند کارگاه­‌ها مشغول به کار باشند.

بنابر آن­ چه گفته شد، شرایط موجود در زندگی کودکان کار، باعث شده است که آن­‌ها از لحاظ جسمی و روحی آسیب پذیر باشند. همچنین از آن جایی که کودکان کار، سرمایه‌­های انسانی و آینده­ یک کشور محسوب شده که در رشد و پیشرفت یک کشور تاثیرگذارند، بنابراین به کار گماشتن کودکان باعث آسیب‌­های جبران ناپذیری هم برای خود کودک و هم برای جامعه به دنبال خواهد داشت.

به همین دلایل، قانون­گذاران داخلی و خارجی در جهت حمایت نمودن از حقوق کودکان، قوانینی را وضع کرده‌­اند که از تضییع شدن حقوق آن­‌ها جلوگیری گردد.

در ذیل به بررسی این قوانین خواهیم پرداخت:

• مطابق با ماده 79 قانون کار ، هیچ کارفرمایی و یا هیچ نهاد و کارگاهی نباید کودکان زیر 15 سال را وادار به کار کردن کند.
• همچنین مطابق با ماده 81 قانون کار، افرادی که 15 تا 18 سال دارند، نوجوان به حساب می‌­آیند. اگر آن‌­ها برای کاری گماشته شوند، بایستی شرایط و ضوابطی را رعایت نمود.

حال قصد داریم این شرایط و ضوابط را برای شما شرح دهیم:

• نوجوانانی که برای انجام کار گماشته می‌­شوند، بایستی سالانه آزمایش‌­های پزشکی لازم را دهند. همچنین این آزمایشات در پرونده­ مربوط به استخدام نوجوان، ثبت و ضبط شود.
• مطابق با ماده­ 81 قانون کار، پس از انجام آزمایش‌­های پزشکی، پزشک بایستی نظر خود را در رابطه با تناسب نوع کار و توانایی­‌های نیروی کار نوجوان اعلام نماید. لازم به ذکر است که اگر کارگر، کار مربوطه را نامناسب بداند، کارفرما مکلف می­‌باشد که تا جایی که امکان دارد، شغل کارگر نوجوان را تغییر دهد.
• مطابق با ماده­ 82 قانون کار، ساعت کاری کارگران نوجوان، بایستی نیم ساعت کمتر از دیگر کارگران معمولی باشد.
• مطابق با ماده­ 83 قانون کار انجام برخی موارد توسط کارگر نوجوان ممنوع می­‌باشد.

این موارد عبارتند از:

1. ارجاع دادن کارگر نوجوان به هر نوع کار اضافی
2. انجام کار کارگر نوجوان در شب
3. ارجاع کارگر نوجوان به انجام کارهای سخت و خطرناک
4. حمل بار با دست توسط کارگر نوجوان، بیشتر از حد مجاز و بدون هیچ نوع وسیله­ مکانیکی

• مطابق با ماده­ 84 قانون کار، در شغل‌­ها و کارهایی که ماهیت آن­‌ها با توجه به شرایطی که کار در آن ­جا انجام می­‌گیرد، برای کارآموزان و یا نوجوان در مواردی چون سلامت و اخلاق زیان­‌آور باشد، حداقل سن لازم برای چنین کارهایی 18 سال تمام خواهد بود. البته لازم به ذکر است تشخیص این امر بر عهده­ وزارت کار و امور اجتماعی می­‌باشد.

حمایت از کودکان کار

قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان که مصوب سال 81 بود، با گذر زمان و همچنین افزایش مشکلاتی چون مشکلات اقتصادی، اجتماعی و مشکلات فضای مجازی باعث شد خلاهای متعدد و بسیاری در این قانون حس شود.

تا آن ­که بالاخره پس از گذشتن دو دهه، درباره­ حمایت از اطفال و نوجوانان لایحه­‌ای را که با توجه به مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تدوین شده بود، در مجلس به تصویب رسید.

به جرعت می­‌توان گفت قانونی به جامع بودن این قرارداد در خصوص حمایت از اطفال و نوجوانان تاکنون به تصویب نرسیده است که تماما موضوع آن مرتبط با کودکان باشد. چرا که به ندرت در قوانین دیگر، درباره حمایت از اطفال و نوجوانان آن هم تنها در چند ماده به آن پرداخته شده است.

از ویژگی­‌های بارز و مهم این قانون که باعث شده از دیگر قوانین متمایز شود، پرداختن به دسته‌­های مختلف از کودکان، به ویژه کودکان کار می‌­باشد.

از مزیت­‌های این قانون این است که ارگان­‌ها و وزارتخانه­‌های مختلف ملکف شده­‌اند با توجه به وظایف خودشان، از کودکان کار حمایت کنند. در ادامه به بررسی هر یک از این مکلفات خواهیم پرداخت:

• وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بر طبق این قانون مکلف می­‌باشد که اقداماتی را انجام دهد که در ذیل این اقدامات را برای شما ذکر کرده‌ایم:

1. برای جلوگیری و همچنین مقابله با آزار و یا بهره‌کشی اقتصادی از کودکان یا نوجوانان، نظارت موثر بر اماکن کار صورت گیرد.
2. کودکان و نوجوانانی که بزه‌­دیده‌­اند یا آن­ که در معرض خطر می­‌باشند، آن­‌ها را به نهادهای حمایتی و قضائی معرفی نمایند.
3. نوجوانان بین 15 سال تا 18 سال شاغل را تحت پوشش بیمه­‌های موضوع ماده­ 148 قانون کار که مصوب سال 69 می­‌باشد، قرار دهند.

• وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر طبق این قانون مکلف می­‌باشد که اقداماتی را انجام دهد که در ذیل این اقدامات را برای شما ذکر کرده­‌ایم:

1. دستورالعمل­‌های بهداشت کار و مراقبت­‌های پزشکی جهت منطبق بودن با شرایط نوجوان، با توجه به استانداردهای لازم تدوین و اجرا گردد.
2. کودکان و نوجوانان آسیب‌­دیده را در تمامی مراکز بهداشتی و درمانی پذیرش و سریعا درمان کنند. همچنین موارد مشکوک به آزار را نیز همراه با گزارش کامل آن­‌ها به مراجع قضائی و بهزیستی ارسال کنند.
3. تمامی کودکان و نوجوانان ساکن ایران بایستی تحت پوشش کامل بیمه سلامت قرار بگیرند.

• وزارت آموزش و پرورش بر طبق این قانون مکلف می‌­باشد که اقداماتی را انجام دهد که در ذیل این اقدامات را برای شما ذکر کرده‌­ایم:

1. کودکان و نوجوانان که ثبت نام مدارس نکرده و یا مشکوک به ترک تحصیل باشند، تا اتمام دوره متوسطه، بایستی به سازمان بهزیستی کشور و یا دفتر حمایت از کودکان و نوجوانان قوه قضائیه، معرفی نموده تا اقدامات لازم در این راستا برای آن­‌ها، صورت بگیرد.
2. در جهت ثبت نام و همچنین پوشش کامل تحصیلی برای کودکان و نوجوانان در محور این قانون، تا اتمام دوره­ متوسطه را انجام دهند.
3. این وزارتخانه ملکف است که مدیران و کارکنان آموزشی و اداری را در جهت حفظ حقوق مربوط به کودکان و نوجوانان آموزش دهد.

لازم به ذکر است قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، برای تمامی نهادها و ارگان، وظیفه­‌ا‌‌‌‌‌‌ی را تعریف کرده که برای عدم انجام آن وظیفه و یا ارتکاب جرم در برابر اطفال و نوجوانان ضمانت اجرایی در نظر گرفته است. در واقع این موضوع، حمایت از کودکان و نوجوانان را نشان می‌­دهد.

در زیر به برخی از این ضمانت­‌های اجرایی و حمایت‌­ها خواهیم پرداخت:

مطابق با ماده­ 9 این قانون، هر زمان اشخاص به غیر از والدین که شامل کارفرما نیز می­‌شود، با بی توجهی و سهل‌انگاری نسبت به اطفال، نتایج زیر حاصل شود، شخص مقصر علاوه بر پرداخت دیه، مجازات دیگری نیز شامل وی می شود.

در ذیل این مجازات‌­ها شرح داده شده­‌اند:

• اگر کودک یا نوجوان در این راستا فوت شود محکوم به حبس درجه پنج قانون مجازات اسلامی می‌­شود.
• اگر یکی از مشکلات زیر برای کودک یا نوجوان محور این موضوع، پیش بیاید، شخص محکوم به حبس درجه­ شش قانون مجازات اسلامی می­‌شود:

1. فقدات یکی از حواس و یا منافع
2. قطع عوض
3. نقص عضو
4. از کار افتادگی عضو
5. زوال عقل
6. بیماری صعب العلاج یا دائمی جسمی و یا روانی
7. جراحت از نوع جائفه

• اگر یکی از مشکلات زیر برای کودک یا نوجوان محور این موضوع، پیش بیاید، شخص محکوم به حبس درجه­ هفت قانون مجازات اسلامی می‌شود:

1. نقصان یکی از حواس و یا منافع
2. شکستگی استخوان و یا اعضای دیگر
3. بروز بیماری روانی

• اگر یکی از مشکلات زیر برای کودک یا نوجوان محور این موضوع، پیش بیاید، شخص محکوم به حبس درجه­ هشت قانون مجازات اسلامی می‌شود. (البته اگر مشمول بندهای قبل نشود.)

1. جراحت سر
2. جراحت صورت
3. جراحت گردن

• اگر کودک و یا نوجوان محور این موضوع آزار جنسی ناشی از بی توجهی و سهل انگاری شدید و یا مستمر ببیند، محکوم به یکی از مجازات‌های درجه­ی هشت قانون مجازات اسلامی می­‌شود.

در واقع می­‌توان گفت که ضمانت‌­های اجرایی سبب می­‌شود که تا حدودی از سوءنیت­‌های غیرانسانی افراد و کارفرمایان که کودکان را به کاری گماشته می­‌کنند، جلوگیری به عمل آید.

ما در این مقاله در خصوص کودکان کار و هم­چنین قوانین مصوب شده در حمایت از آن ها پرداختیم. در صورتی که پاسخ سوالات خود را در زمینه­ کودکان کار و قوانین مرتبط آن­‌ها دریافت نکرده‌­اید، می­‌توانید آن­ را با همکاران ما در سایت وکیل کار ۲۴ در میان بگذارید. مشاوران و وکلای ما، پاسخگوی تمامی سوالات شما در زمینه­ کودکان کار و قوانین مرتبط با آن خواهند بود.